อิทธิพลของปัญญาสชาดกที่มีต่อพุทธศิลปกรรม ในเขตพุทธสถาน : กรณีศึกษาวัดในอำเภอเมืองเชียงใหม่

Abstract

วิทยานิพนธ์ เรื่อง “อิทธิพลของปัญญาสชาดกที่มีต่อพุทธศิลปกรรมใน เขตพุทธสถาน: กรณีศึกษาวัดในอำเภอเมืองเชียงใหม่” ประกอบด้วย วัตถุประสงค์ทางการศึกษา 3 ข้อ คือ

1) เพื่อศึกษากำเนิดและพัฒนาการของปัญญาสชาดก

2) เพื่อศึกษาอิทธิพลของปัญญาสชาดกที่มีต่อพุทธศิลปกรรมในเขตพุทธสถาน อำเภอเมืองเชียงใหม่

3) เพื่อศึกษาบทบาทของศิลปินในการสืบทอดผลงานพุทธศิลปกรรมที่ได้รับ อิทธิพลจากปัญญาสชาดก

“ปัญญาสชาดก” เป็นผลงานวรรณกรรมเก่าแก่ทางพระพุทธศาสนา โดยผ่านการรจนาของภิกษุสงฆ์เมืองเชียงใหม่ (ล้านนา) เมื่อประมาณ พ.ศ. 2000 – 2200 ต่อมาเป็นจุดกำเนิดผลงานศิลปะชั้นครูมากมาย เมื่อเปิดเผยความจริงให้เราสัมผัส ไม่ว่าความจริงเฉพาะหรือความจริงอันสากล มักก่อให้เกิดแรงบันดาลใจที่จะทำสิ่งดีงาม เรื่องราวบางเรื่องภายในคัมภีร์นี้ถ่ายทอดโศกนาฏกรรมของพระโพธิสัตว์ได้อย่างสะเทือนใจและซาบซึ้งตรึงใจให้กับผู้รู้ ผู้ฟัง ผู้อ่านเข้าถึงผัสสะภายใน นอกจากความงามและอรรถรสของเนื้อเรื่องแล้ว ผลงานวรรณกรรมจากปัญญาสชาดกยังมีลักษณะโดดเด่นเฉพาะตัวในรูปแบบชาดกนอกนิบาต กล่าวคือสามารถเป็นสื่อกระตุ้นให้ชาวสยามประเทศในยุคสมัยนั้นและยุคต่อๆมา ก่อประโยชน์สร้างผลงานของแต่ละท้องถิ่นขยายตัวจากเนื้อเรื่องภายในคัมภีร์ปัญญาสชาดกออกไปในวงกว้าง โดยไม่ได้มุ่งเน้นเรื่องขอบเขตดินแดนราชอาณาจักร หากคงคุณค่าของขอบเขตความดีงามทางพระพุทธศาสนา มุ่งเป็นสื่อให้แก่ชาวสากลโลกได้รับรู้ อิทธิพลของคัมภีร์ปัญญาสชาดกที่มีต่อพุทธศิลปกรรมในเขตพุทธสถานอำเภอเมืองเชียงใหม่ พบว่าคำสอนในคัมภีร์ปัญญาสชาดกถูกแปลงออกมาเป็นพุทธศิลปกรรมในรูปแบบต่างๆ เช่น งานจิตรกรรมฝาผนังภายในวิหารลายคำ วัดพระสิงห์วรมหาวิหาร งานจิตรกรรมฝาผนังบนหอไตร วัดช่างฆ้องและงานประติมากรรมฝาผนัง (ปูนปั้น) ภายนอกอุโบสถหลังเก่า วัดอู่ทรายคำเป็นต้น ในอดีต พุทธศิลปกรรมชั้นเลิศจากปัญญาสชาดกที่มีอยู่ภายในเขตพุทธสถาน อำเภอเมืองเชียงใหม่นั้น มุ่งถ่ายทอดอุดมคติแอบแฝงวิถีชีวิตของคนเมืองนั้นๆ ลงไปในใจของผู้คนท้องถิ่นและนักท่องเที่ยวต่างเมืองได้ยึดถือเป็นจุดหมายสูงส่งของชีวิต ผู้ใดที่พินิจผลงานเหล่านี้ด้วยใจที่ใคร่ครวญ ย่อมตระหนักชัดว่า สิ่งที่พึงยึดถือเป็นอุดมคติของชีวิตนี้ก็คือการบ่มเพาะปัญญาและกรุณาให้เจริญมั่นคงในใจ อย่างไรก็ตาม พุทธศิลปกรรมมิได้น้อมนำจิตใจให้เข้าถึงความดีและความจริงโดยผ่านการเสพเท่านั้น การสร้างสรรค์ศิลปะก็เป็นอีกหนทางหนึ่งที่นำพาผู้คนบรรลุถึงความดีและความจริงได้ ดังนั้นช่างที่สรรค์สร้างพุทธศิลป์ในอดีตจึงอุทิศตนให้กับงานของตนอย่างเต็มที่ โดยไม่คิดจะจารึกชื่อไว้ในนฤมิตกรรมเหล่านั้นเพื่อให้โลกหรือคนรุ่นหลังรู้จักเลย บทบาทของศิลปินท้องถิ่นแห่งสยามประเทศในอนาคตต้องตระหนักถึงคุณพระพุทธศาสนาเป็นหลัก ถือเป็นตัวแทนของบุคคลที่พัฒนาตนจนถึงอุตมภาวะอย่างเต็มศักยภาพแห่งความเป็นมนุษย์เพราะนอกจากการบำเพ็ญประโยชน์เพื่อส่วนรวมแล้ว การสร้างสรรค์พุทธศิลปกรรมยังเป็นวิถีแห่งการฝึกฝนพัฒนาตนด้วย ช่างสมัยก่อนไม่เพียงถือศีล บำเพ็ญพรต และเจริญสมาธิก่อนสร้างสรรค์ผลงานที่เป็นพุทธศิลป์เท่านั้น หากยังอาศัยงานศิลปะนั้นเป็นเครื่องฝึกจิตไปด้วย เช่น น้อมใจให้มีสมาธิหรือฝึกจิตให้เป็นหนึ่งเดียวกับธรรมชาติ ในพุทธศาสนาแบบเซน นักปฏิบัติบางคนวาดต้นไผ่นานนับสิบปีเพื่อเป็นหนึ่งเดียวกับต้นไผ่ และในที่สุดก็ไม่มีแม้กระทั่งความสำนึกว่าตนเป็นหนึ่งเดียวกับต้นไผ่ ถึงตรงนี้ผลงานพุทธศิลปกรรมจากปัญญาสชาดกจะเป็นอย่างไรไม่สำคัญ เท่ากับสภาวะหรือภูมิจิตของผู้วาด มองในแง่นี้การทำงานพุทธศิลปกรรมจึงมิใช่อะไรอื่น หากคือการปฏิบัติธรรมนั่นเอง