ถอดรหัสภาพสลักบุรุษปริษนาถูกเลื่อยผ่าศรีษะในศิลปะบายนและหลังบายน: ภาพเล่าเรื่องศรีเสนาวทานจาก อวทาน-กัลปลตา ของเกษเมนทระ

Abstract

บทความมุ่งศึกษาภาพสลักบุรุษปริศนาผู้กำลังถูกเลื่อยผ่าศีรษะ ปรากฏทั่วไปในศิลปะบายนจนกระทั่งถึงศิลปะหลังบายน และเป็นปริศนามานานว่ามีเรื่องราวของภาพสอดคล้องกับพุทธศาสนนิทานภาษาสันสกฤต คือ อวทาน-กัลปลตา ของเกษเมนทระ เรื่องที่ 2 ศรีเสนาวทาน กล่าวถึงพระเจ้าศรีเสนะผู้ทรงบริจาคพระวรกายครึ่งหนึ่ง ประทานแก่พราหมณ์พระอินทร์แปลง เพื่อทดสอบพระปณิธานของพระองค์ ตามคติของลัทธิมหายานและลัทธิตันตรยานที่ให้ความสำคัญกับการบำเพ็ญทศภูมิหรือบารมี 10 ประการของพระโพธิสัตว์หนึ่งในนั้น คือ ปณิธาน เรื่องศรีเสนาวทานยังให้อนุภาคกับปัญญาสชาดก ของล้านนา เรื่องที่ 7 สิริจุฑามณีชาดก ในภาคภาษาบาลี ซึ่งได้นำเนื้อหาของพุทธศาสนนิทานทั้งภาษาสันสกฤตและบาลีมาเรียบเรียง ลอกเลียน หรือดัดแปลงใหม่ ดังนั้น แม้แนวคิดของเรื่องสิริจุฑามณีจะอยู่ภายใต้อิทธิพลของนิกายเถรวาทที่แสดงถึงการบำเพ็ญทานของพระโพธิสัตว์เพื่อหวังพระโพธิญาณ คือการตรัสรู้เป็นพระพุทธเจ้าในอนาคต แต่ด้วยโครงเรื่องที่ดัดแปลงมาจากเรื่องศรีเสนาวทาน การแสดงออกของภาพจากเรื่องสิริจุฑามณีชาดกในงานพุทธศิลป์จึงมีความคล้ายคลึงกับภาพสลักเล่าเรื่องศรีเสนาวทานในศิลปะกัมพูชาดังปรากฏบนตู้พระธรรมไม้จำหลักในศิลปะล้านนาจากวัดบุญยืน จังหวัดน่าน